ژئوپارک قشم به شبکه جهانی پیوست/قشم قطب اکوتوریسم و ژئوتوریسم می‌شود

صدف، ندای جزیره؛ ایرج اعتمادی: ژئوپارک‌ها نه فقط داستان سنگ و صخره، که داستان انسان است، چرا که حفظ زمین بیش از هر چیزی برای ادامه حيات بشر مهم است.

قشم، به عنوان جزيره‌اي منحصر، و پراستعداد از حيث غناي طبيعي و فرهنگي، برخوردار از ويژگي‌هايي است که در کم‌تر جایی از کشور، و حتی جهان، یافت می‌شود. قشم جایگاه بزرگ‌ترین و اولین ژئوپارک خاورمیانه است، از سوی دیگر، طولانی‌ترین غار نمکی جهان نیز در قشم قرار دارد.

ژئوپارک قشم در این سال‌ها افت و خیزهای زیادی را پشت سرگذاشته است؛ از پيوستن به شبكه جهانی ژئوپارک‌ها در سال ١٣٨٥، تا حذف ژئوپارک از فهرست جهانی در سال91، زنگ خطری بود که مسئولین سازمان منطقه آزاد را بر آن داشت تا ساز و کارهایی برای بازگشت مجدد به ژئوپارک‌های جهانی بیندیشند.

ژئوپارک قشم، پس از دو سال تلاش و پيگيري هدفمند و برنامه‌ريزي شده از سوی سازمان منطقه آزاد، با همكاري كارشناسان و مشاوران زبده داخلي و خارجي،با حمايت و پشتيباني جامعه محلي و مسئولين سازماني، توانست اعتبار و مهر تأييد خود را از مهم‌ترين نهاد بين‌المللي دريافت كند. نشان ارزشمند ژئوپارك در پايان نشست شوراي اجرايي يونسكو در فرانسه در ١٥ ارديبهشت ٩٦، به جزيره قشم، به عنوان اولين و بزرگ‌ترين ژئوپارك جهاني در منطقه آسياي جنوب غربي و خاورميانه اعطا شد.

جزيره قشم با پيوستن به شبكه جهاني ژئوپارك‌هاي يونسكو، ضمن برخورداري از حمايت‌هاي يونسكو و ساير كشورهاي عضو، بيش از پيش مي‌تواند در نيل به اهداف عالي در زمينه توسعه پايدار سرزميني، حفظ و صيانت از ميراث طبيعي و فرهنگي خود گام بردارد.

از این پس، در عرصه گردشگري بين‌المللي، ظرفيت‌هاي ارزشمند جزيره قشم در تمام ژئوپارك‌های جهان، در اختیار علاقه‌مندان سفر، به ویژه کسانی که با محوریت ژئوتوریسم و اکوتوریسم سفر می‌کنند، قرار خواهد گرفت.

گفته می‌شود تمام اتفاقاتی که در نتيجه دخالت انسان در طبيعت از ابتداي پيدايش بشر افتاده، به اندازه درصدي از ميزان تخريب او در یک قرن اخیر نبودهاست.

ژئوپارک، اهميت حفظ و نگه‌داشت جلوه‌هاي طبيعت پيرامون انسان را از منظر علمي و زيباشناختي ترويج می‌کند و در کار تفسیر ساده‌ی ميراث زمين‌شناختي است.ژئوپارک می‌خواهد نشان دهد، چگونه مي‌توان از مواهب ارزشمند طبيعي بهره برد و براي آيندگان نيز باقي گذاشت.

‎ژئوپارک به دنبال پیوندها و ارتباطات گمشده‌ی بین انسان و طبیعت است. آنچه از تجربیات کشورها و فرهنگ‌های مختلف در اقلیم‌های متفاوت، طی 20 سال گذشته دست می‌دهد، موفقیت‌آمیز بودن این نوع برنامه‌ها در راستای افزایش ارتباطات و افزایش سطح آگاهی انسان‌های پیرامون ژئوپارک‌ها بوده که مردم به داشته‌های طبیعی خود به عنوان یک ارزش نگاه کنند.

‎از دیرباز دستگاه‌ها و متولیان زیادی در اکوسیستم‌های مختلف برای حفاظت از فرهنگ‌ها در بحث میراث فرهنگی ملموس و ناملموس و طبیعت جاندار، در قالب شبکه‌های مختلف و مناطق حفاظت شده، فعالیت می‌کنند، برنامه‌های ژئوپارک اما، برنامه‌های جدید و هوشمندانه‌ای در عصر ماست که با محوریت طبیعت بی‌جان پیش می‌رود.

‎ابتدا این سوال پیش روی دغدغه‌مندان و دوست‌داران زمین شکل گرفت که در کنار همه‌ی این تشکیلات و برنامه‌هایی که برای حفظ فرهنگ‌های ملموس و ناملموس و مناطق حفاظت شده و محیط زیست و... وجود دارد، چگونه می‌توان از طبیعت بی‌جان به عنوان زمین گردشگری بهره‌برداری کرد که منجر به حفظ میراث زمین شود.مباحثی كه در نهايت منجر به پيدايش مفهومي تحت عنوان ژئوپارک در سطح جهان شد.

‎پیشتر در بحث حفاظتی ژئوپارک‌ها، برنامه‌های مختلفی در سطح جهان ارائه شده بود، حتی حفاظت‌های محدودکننده‌ای مثل دیوارکشی‌ها، مراقبت‌ها به واسطه گاردها و نگهبانی‌ها، که این‌ها هیچ‌کدام نتوانستند آن طور که شاید و باید، ژئوپارک‌ها را حفظ  کنند، شیوه‌های جدید حفاظتی که الگوی مسئولین در قشم نیز قرار گرفت، بحث مشارکت مردم در حفظ منابع و ذخائر ارزشمند زمین بود که با برنامه‌ریزی و استراتژی‌های مدیریتی، مردم ساکن  پیرامون ژئوسایت‌ها، خود عهده‌دار اصلي حفظ و نگهداري طبيعت شدند.مردم محلي مي‌توانند خود بهترین حافظان باشند.

در این مصاحبه پای صحبت‌های حمیدرضا محسن‌پور مدیر ژئوپارک سازمان منطقه آزاد قشم، از دغدغه‌ها، برنامه‌ها و سیاست‌های سازمان منطقه آزاد در ارتباط با حفاظت از بزرگ‌ترین ژئوپارک خاورمیانه در قشم، می‌پرسیم.

حميدرضا محسن‌پور متولد1354 در بندرعباس، با این‌که بیشترین تجربه‌اش در حوزه توریسم اندوخته، مطالعات تكميلي خود را در رشته ایران‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی تهران گذرانده است.

‎سابقا حوزه‌ای تحت عنوان معاونت سیاحتی در وزارت ارشاد وجود داشت؛ در دوره ریاست جمهوری خاتمي مطالعاتی از سوی مشاورین انجام شد و در این حوزه بازنگری‌هایی به عمل آمد که منجر به تشکیل سازمان ایرانگردی و جهانگردی شد. محسن‌پور که  علاقه‌مند مباحث گردشگری بود، از همان سال‌ها با این سازمان شروع به همکاری کرد.

‎او در آزمون سراسري ورودي راهنمايان جهانگردي در سال ١٣٧٧، جزو چهار نفر راه یافته از هرمزگان بود؛ موضوعی كه بعدها منجر به اشتغال او در سازمان ايرانگردي و جهانگردي به عنوان كارشناس أموزش و نماينده مركز آموزش خدمات جهانگردي كشور در استان هرمزگان شد.

‎پس از سال‌ها انجام وظيفه در پست‌ها و مسئوليت‌هاي مختلف حوزه گردشگري در استان هرمزگان و تهران، در سال ١٣٩٣ به جزيره قشم آمد و به واسطه تجربیاتی که در بخش ژئوتوريسم اندوخته بود، به عنوان مدير ژئوپارك در سازمان منطقه آزاد قشم مشغول بکار شد.

به عنوان اولین سوال از او می پرسم تاکنون چه تعداد ژئوسایت‌های ژئوپارک در قشم شناسایی شده‌اند؟

‎ژئوسایت‌هایی که تا امروز شناسايي شده‌اند ۲۷ تا هستند.

در حال حاضر قشم چه ژئوسایت‌هایی برای بازدید گردشگران دارد؟

‎ما از نظر مطالعات اولیه جزو ژئوپارک‌هایی هستیم که تعداد ژئوسایت‌های‌مان مي‌تواند بالای ۵۰ تا باشد. منتها در حال حاضر از بين ژئوسایت‌هایی که به بهره‌برداری رسیده‌اند می‌توان به دره ستاره‌ها و تنگه چاهکوه و دره تندیس‌ها اشاره کرد.البته افتخاري در بالا بودن تعداد ژئوسایت‌ها نیست، آن‌چه مهم است ميزان توفيق در بهره‌برداری پایدار و حفاظت از آن‌هاست.

‎ چه مساحتی از جزیره شامل ژئوپارک می‌شود؟ بیشتر در چه بخش‌هایی از جزیره قرار دارند؟

‎قلمرو ژئوپارک ما در گذشته ۳۰۰ کیلومتر مربع بود و قلمرو فعلی بالغ بر ۲۰۰۰متر مربع خواهد شد؛

تأکید ما بيشتر در غرب جزيره است، در حال حاضر با اقداماتي كه در دو سال اخيرانجام داده‌ايم، پهنه ژئوپارک شامل کل جزیره با احتساب منطقه حرا و جزیره هنگام و خلیج دیرستان، قلمرو ژئوپارک بیشتر از مساحت کل جزیره می‌شود.

چه مراحلی برای تبدیل یک پدیده زمین‌شناسی به ژئوسایت گردشگری از نظر کارشناسی طی می‌شود؟

‎ما در مواجهه با پديده‌هاي زمين‌شناسي، ابتدا ويژگي و اهميت آن‌ها را از منظر علمي، بررسي و مطالعه مي‌كنيم تا بفهميم، آیا این پدیده، قابلیت تبدیل به یک ژئوسایت دارد یا نه؛در مرحله بعد در صورت واجد شرايط بودن پس از انجام مطالعات امكان‌سنجي، برأورد ظرفيت تحمل سايت و تعيين استراتژي‌هاي حفاظت و بهره‌برداري پايدار، عمليات طراحي مسيرهاي بازديد و نحوه تفسير موثر سايت را آغاز و در مرحله نهايي برنامه معرفي و بازاريابي جهت آشنايي گردشگران با اين سايت را به صورت حرفه‌اي اجرا مي‌كنيم.

 نقش پدیده های زمین شناسی در ارتقاء معیشت ساکنان یکی از شرایط عضویت در شبکه جهانی است

شايد فعاليت‌هاي ژئوپارك قرابت زيادي با موضوعات گردشگري، منابع طبيعي و محيط زيست داشته باشد، امامامو‌یتهای گردشگری سازمان، با اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است؛ از سوی دیگر محیط زیست سازمان منطقه آزاد نیز مباحث زیست محیطی منطقه آزاد را دنبال می‌کند. اگرچه برخي از اين فعاليت‌ها مي‌توان در جهت سياست‌هاي ژئوپارك تعریف کرد،با این حال ژئوپارک ماموریت‌ها و اهداف خاص خودشبا رويكرد حفظ زمين يونسكو و با تاكيد بر مفاهيم علوم زمين و زمين گردشگري دنبال مي‌كند.

‎محسن‌پور در بحث فرايند جهانی ژئوپارک‌ها گفت: وجود پدیده‌هاي بارز زمین‌شناسی و نقش آن‌ها در تامين يا ارتقا معيشت ساكنان هم‌جوار به عنوان یکي از شروط اصلي عضويت در شبکه جهانی مطرح است او همچنین بر ضرورت برنامه‌ريزي و مديريت در زمينه‌هاي حفاظت از ميراث طبيعي، آموزش و توانمندي جوامع محلي، ترويج، گسترش و ترويج گردشگري پايدار طبيعت محور، به عنوان سه محور اصلي فعاليت ژئوپارک‌ها تاکید کرد.

‎او با تاکید بر افزایش آگاهی عمومی نسبت به ژئوپارک‌ها و تفسیر علوم زمین گفت:هر منطقه و بخش از اين كره خاكي یک داستان مخصوص به خود دارد و باید توسط کسانی که به علوم زمین واقف هستند به زبانی ساده تفسیر شود؛ به نحوي كه يك دانش‌آموز دوازده ساله نيز بتواند پيام آن‌را به خوبي درك کند و انتقال دهد.

وی تشریح کرد: به طور مثال می‌توانند بگویند ۲ میلیون سال پیش در این منطقه چه اتفاقی افتاده، گرمایش و سرمایش زمین چگونه بوده که باعث مرگ و میر دسته جمعی موجوداتی شده که امروز فسیل‌هایی از آن‌ها بجا مانده، و این فسیل‌ها بیانگر وضعیت خاص آن‌ها در یک دوره زمین‌شناسی است.

‎به اعتقاد محسن‌پور، شاید پدیده‌ای از منظر زیباشناسی جذاب باشد ولی در منطقه‌ای آن قدر زیاد باشد که جذابیتش را از دست بدهد؛ وی افزود: ما باید ببینیم چطور می‌توان در راستای توسعه‌ی پایدار از این پدیده‌ها بهره‌برداری و حفاظت کرد به طوری که نسل‌های آینده نیز، از این مواهب خدادادي برخوردار شوند.

‎محسن‌پور این نوع گردشگری را متفاوت از طبیعت گردی غیرمسئولانه قلمداد کرد و گفت: ما باید در مباحث زمین‌گردی و طبیعت‌گردی ساز و کارهایی فراهم کنیم که به سمت زمين گردشگري و طبیعت‌گردی مسئولانه برویم تا در عین حال که گردشگران لذت می‌برند، طبیعت نیز حفظ شود، وی افزود: هدف ما تبدیل قشم به قطب اکورتوریسم و ژئوتوریسم در منطقه است.

‎محسن‌پور در بحث توسعه ژئوسایت‌ها گفت: برای توسعه یک منطقه در ژئوپارک ما نمی‌توانیم هر نوع سرمایه‌گذاری را بپذیریم، وی تبیین کرد: اصل بر رعايت اصول توسعه پايدار و تشويق سرمایه‌گذاري محلی است، شیوه کار ما در توسعه ژئوپارك این‌گونه نيست كه بخواهيم بيشترين بهره را در کوتاه‌ترین زمان، و آن‌هم به يك گروه خاص بدهیم.

‎محسن‌پور با بیان اینکه نگاه ما در ژئوپارک، توسعه پایدار بدون آسیب به طبیعت است، گفت: بحث ما تنها پدیده‌های زمین‌شناسی نیست، ما با مردم محلی کار می‌کنیم و باید آداب و رسوم آن‌ها را بشناسیم، و برنامه‌هایی برای افزایش سطح آگاهی جامعه محلی داشته باشیم که مردم به هویت خود افتخار کنند و در برابر فرهنگ‌های دیگر مغلوب نشوند؛ وی ضمن تاکید بر آشنایی کارشناسان با فرهنگ مردم در بحث ژئوپارک‌ها افزود: در این برنامه‌ها نباید نسخه‌ای براي مردم محلي تجويز شود در حالي‌كه خود آنها نسخه قدیمی و بهتری داشته‌اند.

‎وی در مثالی این موضوع را تبیین کرد: آموزه‌هاي فرهنگ كهن قشم، پيام طبيعت‌دوستي داشته و جلوه‌هاي آن هنوز در آداب و رفتار غالب مردمان اين جزيره مشاهده مي‌شود، به طور مثال، ساكنان روستاهاي همسايه  جنگل‌هاي حرا كه ذخيره‌گاهي با ارزش جهاني‌ است و همه‌ساله ميزبان گونه‌هاي مختلف پرندگان از أقصي نقاط دنياست، از ديرباز هيچ‌گاه به فكر و انديشه شكار اين پرندگان نبوده‌اند.

‎ژئوپارك به دنبال خلق يك عادت جديد نيست بلكه به دنبال باز زنده‌سازي عادات و رفتارهايي است كه از قبل هر منطقه در تعامل با طبيعت داشته منتها به گرد فراموشي سپرده شده است. به همين دليل است كهبرنامه‌های ژئوپارک هر روز با اقبال بیشتری روبه‌رو می‌شود.

‎محسن‌پور در ادامه گفت: ساختار عمده زمين‌شناسي جزيره قشم، به نسبت فلات ايران شاید جوان باشد، با اين حال  به لحاظ ریخت‌شناسی و پديده‌هاي اعجاب‌انگيز حاصل از فرسایش حرف‌هاي زيادي براي گفتن دارد.

وی افزود: ما در محدوده خلیج فارس، پديده‌هاي شاخص و قابل توجهي داریم. يكي از بارزترين آن‌ها  گنبدهاي نمکی است که چه از منظر زمین‌شناسی و چه از نظر رکوردی که قشم در بحث طولانی‌ترین غار نمکی جهان دارد، برای ما بسیار ارزشمند است.‎

‎به طور مشخص بفرمایید دره ستارگان به عنوان یکی از این ژئوسایت‌ها چه فوایدی برای مردم ساکن در پیرامون آن داشته است؟

‎دره ستارگان یا به گویش محلی‌ها همان " استاله كفته "، از زمان پيوستن قشم به شبكه ژيوپارك‌ها، رونق گرفته و تبديل به يكي از مقاصد اصلي گردشگري قشم شده است .

در روستای برکه خلف دو شرکت تعاونيبانوان ایجاد شده که اعضای هر كدام بیش از ۴۰ نفر هستند و این به خاطر وجود و افزايش بازار تقاضاست.

وقتی یک پهنه را شناسایی و معرفی و حفاظت کردیم، طبعا جذابیتش گردشگران را به آن سو می‌کشاند. ولی باید مسأله ظرفیت تحمل شکنندگی سایت‌های طبیعی را هم مدنظر داشت.

در گذشته نه چندان دور، عمده بازديدها محدود به شهر قشم و درگهان مي‌شد و ساير پتانسيل‌هاي جزيره چندان أشنا نبودند. یک وجه ژئوپارک مارکتینگ است، بعد دیگر خلاقیت مردم است. تعاونی‌های برکه خلف در بحث صنایع دستی، و اقامتگاه‌هایی که در آن‌جا فعالیت می‌کنند از این رفت و آمدها منتفع می‌شوند؛ در غرب جزیره سوپرمارکتی وجود دارد که امروز برای بسياري از  گردشگران شناخته شده و به نوعي تبدیل به يك برند شده، افزايش  آمد و شدها افزايش تقاضا و به تبع آن افزايش و تنوع‌بخشي به مكانيسم عرضه را به دنبال داشته است.

همیشه راه به عنوان يكي از مهم‌ترین عوامل توسعه و رونق شناخته می‌شود؛ هدف ما این است که در روستاها موقعیت ایجاد کنیم؛راه دسترسي به ژئوسايت تنگه چاهكوه جهت بهره‌مندي بيشتر روستاي چاهو شرقي توسط ژئوپارك تغيير يافت، مسير دسترسي به ژئوسايت دره تنديس‌ها نيز به همين ترتيب و یا راه دسترسي به مجموعه گنبد و غار نمکدان از راه ساحل شمالی هر چند دورتر است، اما از آن‌جا كه بهره‌مندي روستاهاي بيشتري را در پي داشت در اولويت ساماندهي قرار گرفت .

‎در بحث مشارکت‌های مردمی، چه نگاهی برای حفاظت از ژئوسایت‌های‌تان دارید؟

بر خلاف برنامه‌هاي ميراث جهاني يونسكو كه متكی و وابسته به نقش دولت‌هاست، برنامه ژئوپارك مبتنی بر مشارکت و فعالیت مردم و جوامع محلي است، سياست‌هاي ژئوپارك نيز ايجاب مي‌كند با كمك‌هاي مقطعي و ناپايدار، فرايند طبيعي و فرهنگي ريشه‌دار در مناطق را به خشكي نكشاند.

‎مثلاً در لایروبی (چاه‌ها یا برکه‌ها) كه در جزيره از ديرباز با آداب خاص توسط مردم انجام مي‌شده، بهتر است از طريق همياري خود روستائيان انجام شود تا اين روش و سنت پايدار بماند، شايد گاهي جهت تقويت و تداوم يك شيوه كه ماهيت و كاركرد پيشينه خود را از دست داده، مثلا اهميت حفظ معماري بومي خانه‌هاي روستايي و استفاده از بادگير، گاهي لازم باشد یک سری مشوق‌ها برای حفظ آن‌ها در نظر بگیریم. اما هدف اصلي ما باور دادن به مردم است تا به هويت و ميراث ارزشمند در تعامل با طبيعت ببالند و رفتار كنند.

در اين خصوص تاكيد زيادي روی مدارس غرب جزيره داريم که خوشبختانه در تعامل با  آموزش و پرورش، تاكنون برنامه‌هاي خوبي اجرا كرديم و برنامه‌هاي بهتري هم در دست اقدام داريم .

‎در این زمینه چه برنامه‌های دیگری دنبال می‌کنید؟

‎ما الان روی مربیان به عنوان همياران ژئوپارك کار می‌کنیم.روی شخصیت‌هاي كهور، دختولوك و لاک‌پشت پوزه عقابی به عنوان نمادهاي هويتي قشم به شيوه‌هاي مختلف كار مي‌كنيم . طراحي شخصیت دوبعدی و سه بعدی دختولوك به اتمام رسيده، در بحث داستان برای بچه‌ها با موضوعات میراث زمین‌شناسیکار می‌کنیم؛ از همفكري و مشاركت نخبگان و پيشكسوتان محلی، أعم از دهيار، شورا، خير، ائمه جماعات و جامعه نخبه در برنامه‌هاي ژئوپارك بهره مي‌بريم. جشنواره روستایی ژئوپارک هم که تا حالا ۳ بار برگزار شده بر محور توسعه اقتصاد روستايي متمرکز است؛اخيراْ،  با مشاركت آموزش و پرورش بخش شهاب، به دنبال ایجاد موزه و مرکز تحقیقات دانش‌آموزي با رويكرد علوم زمين در غرب جزيره هستيم. پيشنهاد دیگری نیز به يونسكو جهت اعطای نقش راهبري قشم در زمينه توسعه و ترويج مفاهيم علوم زمين و ژئوپارك‌ها در سطح خاورميانه داده شده و در صدد هستيم از موقعيت استراتژيك قشم به مثابه پلي بين ژئوپارك‌هاي دنيا كه غالب آن‌ها در اروپا و شرق دور هستند، بهره ببريم.  در مورد زمان قطعي برگزاري نشست منطقه‌ای ژئوپارك‌ها در قشم با یونسکو در حال رایزنی هستیم .